เรื่องโดย ทแกล้ว ภูกล้า
แม้จะยังไม่มีข้อยุติชี้ขาดว่า พระสมเด็จ ตัดจากด้านหน้า หรือตัดจากด้านหลัง แต่ก็มีข้อสรุปตรงกัน ก็คือ แม่พิมพ์ พระสมเด็จ ทุกพิมพ์ แกะเฉพาะองค์พระ
ผลที่ออกมาจากการพิมพ์พระจาก แม่พิมพ์ แบบนี้ ก็คือ เมื่อยกพระออกมา ก็ต้องหาวิธีการตัดขอบข้างพระกันเอง
การตัดขอบข้าง แม้บาง แม่พิมพ์ หรืออาจทุก แม่พิมพ์ จะมีเส้นกรอบ ที่เรียกว่า กรอบกระจก ตัดด้วยมือคน หาความเที่ยงตรงไม่ได้ ขนาดพระแต่ละองค์จึงไม่เท่ากัน
การตัดพระด้วยมือมนุษย์แบบนี้ มีผลต่อการพิจารณาพิมพ์พระ เช่น พิมพ์ทรงใหญ่ พิมพ์ทรงเจดีย์ ฯลฯ เส้นซุ้มสอบขึ้นบนมาก คนตัดพยายามรักษาระยะห่าง ก็ยังได้ขอบนอกองค์พระ ด้านล่างผายออกด้านบนสอบเข้า
แต่ถ้าเป็น พิมพ์ฐานแซม เส้นซุ้มค่อนข้างป้าน เมื่อคนตัดรักษาระยะห่างเท่ากัน ผลก็คือ ได้ขอบนอกพระตรงกันข้าม คือ ด้านบนผายออก ด้านล่างสอบเข้า
เซียนรุ่นใหญ่ เห็นพระมากจนเจนตา แค่เห็นจากหลัง ก็แทบอาจอ่านพิมพ์ได้ทันทีว่า พิมพ์อะไร แทบไม่ต้องดูด้านหน้าด้วยซ้ำ
การพิจารณาขอบด้านข้าง อย่าเห็นว่าไม่สำคัญ เพราะอาจต้องใช้วินิจฉัย แม่พิมพ์องค์พระ ที่สึกเลือนได้ ว่าพิมพ์อะไรแน่ คำถามถึงการใช้ แม่พิมพ์พระ แบบนี้ น่าจะมีว่า ได้แบบอย่างมาจากไหน
ตอบได้ทันทีว่า ได้แบบอย่างจาก พิมพ์พระโบราณ
ตรียัมปวาย อ้างคำบอกเล่าของหลวงตาขวัญ ผู้ใกล้ชิดท่านเจ้าคุณธรรมถาวร ศิษย์ก้นกุฏิสมเด็จพุฒาจารย์โต วัดระฆัง ว่า สมเด็จท่าน เริ่มใช้ แม่พิมพ์พระโบราณ เช่น ขุนแผน นางพญา พิมพ์หลวงพ่อโต ฯลฯ ก่อน
แต่เหตุผลของประโยคบอกเล่า จากพระผู้เฒ่าประโยคนี้ ดูเหมือนว่า จะมีน้ำหนักน้อยเกินไป จนบัดนี้ยังไม่มีใครยอมรับ พระผงขาวเก่าคล้ำ พิมพ์ขุนแผน พิมพ์พระโบราณ กระทั่งพิมพ์นารายณ์ทรงปืน เป็นพระสมเด็จฯ
แต่เนื่องจากพระเป็นเหมือนสินค้า เมื่อหาคำตอบไม่ได้ เวลาจะขาย ก็เลยบุ้ยส่งเป็นพระทัพเข้า ทำที่เมืองสุโขทัยไปโน่น
เนื้อพระผงพิมพ์ขุนแผนที่ว่านี้ เมื่อขาดการยอมรับเป็นสากล ก็เลยถูกโยนไปขายกันตามแผงริมถนน สนนราคาว่ากันตั้งแต่หลักร้อยไปถึงพันอ่อน
พระผงเก่า แม่พิมพ์พระโบราณ เหล่านี้ สมเด็จสร้างหรือไม่ หรือเป็นพระปลอมรุ่นเก่า จึงไม่มีที่มาแน่ชัด ผมอยากฝากไว้ เป็นปริศนา ให้ช่วยกันค้นคว้าหาข้อสรุปกันวันหลัง
ผมยังประทับใจ การติดตามค้นคว้า พระกรุพะเยา ว่าเป็นอุตสาหกรรมในครอบครัวหมู่บ้านปลอมพระ จากเมืองแพร่ เมื่อห้าหกสิบปีที่แล้ว ของคุณไชยรัตน์ โมไนยพงษ์ ไม่หาย อยากให้ท่าน ช่วยติดตามค้นคว้า หาที่มา พระผงขาว พิมพ์โบราณเหล่านี้ สักทีเถิด
เนื้อพระ ธรรมชาติองค์พระ และมวลสาร ก็ถือว่าถึงอายุ บางองค์ที่ผมเจอมา มีบ่อน้ำตา เหมือนสมเด็จวัดระฆัง แตกต่างตรงที่เกรนเนื้อหยาบกว่ากัน
สิ่งที่ พระสมเด็จ เหมือนกับ พระพิมพ์โบราณ ก็คือ การใช้แม่พิมพ์พระที่แกะเฉพาะองค์พระ ปล่อยขอบข้างให้คนกด แม่พิมพ์ จัดการกันตามความเหมาะควร
ถ้าเป็นพระสกุลลำพูน ก็ใช้การคลึงและปั้น ให้ด้านหลังกลมกลืนกับด้านหน้า ถ้าเป็นสกุลกำแพงเพชร ที่พบแม่พิมพ์ดินเผา ก็มีทั้งพิมพ์พระแล้วตัดขอบข้าง อย่างพระซุ้มกอ หรือคลึงด้านหลัง อย่างพระเม็ดขนุน
ผงสุพรรณ นางพญา ขุนแผนบ้านกร่าง ฯลฯ และพระพิมพ์โบราณ เกือบทุกยุคทุกสมัย ใช้หลักเดียวกันนี้ทั้งนั้น
เอาล่ะ ถ้าคุณๆ เห็นด้วย เราคงพอจะสรุปกันได้ว่า พระสมเด็จ วัดระฆัง บางขุนพรหม เกศไชโย ใช้แม่พิมพ์ แบบโบราณ พิมพ์แล้วก็ยกมาจัดการขอบด้านข้างกันเอง
สมมุติฐานต่อมาก็คือ สมเด็จโต เป็นพระองค์แรก ที่นอกจากปฏิวัติ ศิลปะแม่พิมพ์พระ มาเป็นแบบสี่เหลี่ยมผืนผ้าแล้ว ยังน่าจะเป็นองค์แรก ที่ปฏิวัติการใช้เนื้อพระจากดินหรือโลหะ มาเป็นผงปูนขาว‚หรือไม่
ลองมาไล่เลียงกันดู มีพระผงหลายวัด ที่เชื่อกันโดยขาดประจักษ์หลักฐานว่า สร้างก่อน สมเด็จวัดระฆัง เช่น พระผงวัดสามปลื้ม พระวัดเงินคลองเตย พระกรุวัดท้ายตลาด กรุวัดอัมพวัน และที่เชื่อกันมากกว่า ก็คือความเชื่อที่ว่า สมเด็จอรหัง สมเด็จพระสังฆราชสุก อาจารย์สมเด็จโต แห่งวัดมหาธาตุ สร้างเป็นต้นแบบ
แต่ความเชื่อนี้ก็ค่อยๆ ลดลงไป วัดสามปลื้ม วัดพลับ ยังมีคนแก่ๆ จำได้แม่นยำว่า หลวงพ่อหรือหลวงตาชื่ออะไรสร้าง อายุก็รุ่นหลังสมเด็จถึงชีพิตักษัย ปี 2415 ทั้งนั้น
วัดเงิน วัดอัมพวัน วัดท้ายตลาด เชื่อกันว่าน่าจะสร้างพร้อมกับวัดสมัยรัชกาลที่ 3 ความจริงก็เพิ่งประจักษ์ เฉพาะวัดท้ายตลาด เลข 113 ที่พิมพ์หราด้านหลัง ศาสตราจารย์ไสว วงศ์เก่า ท่านก็บอกแล้วว่า นั่นคือ เลข ร.ศ. ที่ยืนยันว่า สร้างหลัง สมเด็จวัดระฆัง
นอกจาก ร.ศ.ที่บอกว่า สร้างหลังสมเด็จแล้ว ผมยังอยากให้ช่วยกันพิจารณาถึง การใช้ แม่พิมพ์พระด้วยว่า พัฒนาแตกต่างจาก แม่พิมพ์พระสมเด็จ คือ แกะแม่พิมพ์ลึกลงในกรอบ ผลที่ออกมาก็คือ พระเหล่านี้มีขนาดของขอบด้านข้างเท่ากัน
พระตระกูล สมเด็จทุกวัด เริ่มจากหลวงปู่ภู หลวงปู่ปั้น หลวงปู่อ้น วัดเฉลิมพระเกียรติ วัดกัลยาณ์ หลวงพ่อหม่น หรือปิลันธน์ ขนาดพระพิมพ์เดียวกัน เท่ากันทุกองค์
กระบวนการของแม่พิมพ์ แทนที่จะแกะเฉพาะแม่พิมพ์จากผิวเรียบ ช่างก็แกะหลุมขอบพระก่อน นี่แหละ เป็นเหตุผลทางกายภาพ ที่พอจะโน้มน้าวว่า ที่ทึกทักกันว่า วัดนั้น วัดโน้น สร้างก่อน สมเด็จวัดระฆัง นั้นน่ะ ใช้เวิร์บทูเดากันทั้งนั้น
เพราะความเชื่อข้อนี้ ผมขอตั้งสมมุติฐานข้อใหม่ หลังปีระกาปวงใหญ่ คนไทยร่ำลือกันว่า พระสมเด็จวัดระฆัง แช่น้ำทำน้ำมนต์กินแล้วอหิวาต์หาย หลวงปู่ หลวงพ่อ หลวงตา สมัยต่อมา ก็เลยทำตามกันยกใหญ่
ถ้าเป็นยุคสมัยนี้ ก็คงจะเรียกว่า ตามกระแส หรือเป็นแฟชั่น ว่างั้นเถอะ.
( ที่มา : ลานโพธิ์ ฉบับที่ 754 ปักษ์แรก เดือนมีนาคม 2541 : หลีกทางเซียน : แม่พิมพ์นั้น..สำคัญฉะนี้ ( ตอนที่ 2 ) โดย ทแกล้ว ภูกล้า )
ลิขสิทธิ์ 2010 ลานโพธิ์ - สำนักพิมพ์บางกอกสาส์น. สงวนไว้ซึ่งสิทธิทั้งหมด. Copyright Bangkoksarn Publishing 2010.
ลิขสิทธิ์ 2010 ลานโพธิ์ - สำนักพิมพ์บางกอกสาส์น. สงวนไว้ซึ่งสิทธิทั้งหมด. Copyright Bangkoksarn Publishing 2010.
วันนี้! อ่านหนังสือ ลานโพธิ์ บน i-Pad หรือ Tablet computer ได้ทั่วโลกแล้ว ตามลิงค์นี้
